बुध ग्रहको पौराणिक कथा

अथर्व–वेदको अनुसार बुधकी आमाको नाम तारा र पिताको नाम चन्द्रमा हो। ब्रह्माजीले यसको नाम यसको बुद्धि तथा गम्भीरतालाई देखेर नै बुध राखेका हुन्। बुधको अर्थ हुन्छ जात्रु। चन्द्रमाको कथामा चन्द्रको उच्छृंखलताको चर्चाको दौरान देवगुरू वृहस्पति कि पत्नी ताराको बारेमा त भनिनै सकेको छ। श्रीमद्भागवत–महापुराणको अनुसार बुध सबै शास्त्रमा पारङ्गत तथा चन्द्रमाको समान कान्तिमान छ। मत्स्यपुराणको अनुसार बुधलाई सर्वाधिक योग्य देखेर नै बुधलाई भूतलका स्वामी तथा ग्रह बनाई दिएका हुन्। देवगुरु वृहस्पति तथा चन्द्रमाको जसलाई सहयोग मिलेको छ त्यो योग्य किन नहोस्। चन्द्रमा र गुरु जन्म कुण्डलीमा परस्पर केन्द्रमा आएर गजकेशरी योग बनाउछन्जो शत्रुञ्जयी योग हो। यी योगहरुको विषयमा त मैले पहिलानै चर्चा गरिसकेकै छु। गुरु र चन्द्रमाको वरद हस्तको कारण नै बुधको प्रतिभाको सीमा नै छैन, बुध चन्द्रमाको समान नै कान्तिमान् छ। जब चन्द्रमाले देवगुरू वृहस्पति कि धर्म–पत्नी तारालाई अपहरण गरी लगेका थिए तब त्यही दौरान चन्द्रमाले असुरगुरू शुक्राचार्यको कुटिमा शरण लिएका थिए, त्यस कारण नै गर्भमा बुधलाई सुरक्षा मिलेको थियो। त्यस कारण यो जात्र कठिन छैन कि बुध चन्द्रमालाई आफ्नो शत्रु, शुक्रलाई मित्र तथा गुरुलाई सम किन मान्दो रहेछ। बुधलाई मीमांसक पनि भनिन्छ अर्थात् जो गुप्त भन्दा गुप्त गूढ ज्ञानलाई पनि त्वरित सम्झेर अरुलाई पनि सम्झाउन सक्छ। बुध चिन्तन, तार्किक, बुद्धि, वाक्चातुर्यता, मेधा तथा त्वरित निर्णयको परिचायक ग्रह हो। चन्द्रमा हो चंचल मन। मन र बुद्धिमा सामंजस्य भए राम्रो परिणाम प्राप्त हुन्छ। चन्द्रमा हो चंचल अतः बुधलाई आफ्नो मित्र मान्दछ। भावुक व्यक्तिलाई बुद्धिको सहयोग मिले भत्रु नै के? परन्तु गुरु बुधलाई शत्रु मान्दछन्। ज्योतिषशास्त्रमा बुधलाई पुरुष नपुंसक ग्रह भनिएको छ, साथै यस्तो ग्रह पनि जो साधारणतया शुभ हुँदाहुँदै पनि अरुको सहचर्यबाट फल दिन्छ।